Wspomnienia są jak światło i barwy,

 retuszują przykrości naszego życia…

 

                           / Joseph Wittiing /

 

 

Kresy,[1] to nie tylko obszar sentymentalny polskich wspomnień, a nawet dalekiej wyobraźni. To także nierozerwalna, choć często nad wyraz tragiczna część polskiej historii. Dziejów na zawsze związanych zarówno z tworzeniem państwa polskiego, a może przede wszystkim, polskimi pierwiastkami człowieczeństwa poprzez legendy o Sarmacji[2], szlachcie, oraz mitycznej kolebce polskiego rycerstwa.

Jak powszechnie wiadomo, z dniem 17 września roku 1939, cały obszar Kresów znalazł się pod wpływem sowieckiej agresji Armii Czerwonej i został siłowo włączony (anektowany) w skład stalinowskiej Rosji czerwonej. Sowieci „gospodarzyli” na tym terenie stosunkowo jednak dość krótko, ponieważ już z dniem 22 czerwca roku 1941, ich dotychczasowy niemiecki „przyjaciel” – III Rzesza hitlerowska, dokonała zbrojnej napaści na Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (dalej: ZSRR). Słynny nazistowski Plan Barbarossa,[3] zakładał uderzenie w trzech najbardziej strategicznych kierunkach wschodnich: Leningradu, Smoleńska i Ukrainy. Atak był tak potężny, szybki, niespodziewany i reprezentował taką siłę, iż początkowo Niemcy przejęli nawet całkowite panowanie nawet w powietrzu, rozbijając większość sowieckich armii obronnych, oraz biorąc przerażająco dużą ilość jeńców. Dzięki zastosowanej własnej potężnej „pięści pancernej” (znacznej ilości najnowszego wówczas  na świecie typu czołgów – „Tygrys” i wozów bojowych – „Pantera”), udowadniali światu strategiczne znaczenie prowadzenia tzw. wojny błyskawicznej. Wojny wypełnionej najnowszymi ówcześnie zdobyczami technicznego „pola walki”. W stosunkowo dość krótkim czasie, przemieścili się dzięki temu bardzo daleko w głąb  obszaru nieprzyjaciela. Sowieckie straty były tym bardziej większe, iż ówczesny naczelny sowiecki wódz – Stalin, wtedy również wydał jeden z najbardziej niezrozumiałych rozkazów  tej wojny – Nr 227. Otóż pod groźbą śmierci, zabronił własnym wojskom cofnąć się nawet o krok w tył, czego pilnowały specjalne oddziały wydzielone z NKWD – pod nazwą: Smiersz.[4] Natomiast 3 lipca 1941 roku, wypowiadając się na falach eteru (przez radio), wezwał Stalin cały naród do – Wielkiej Wojny Ojczyźnianej.[5]

Naziści realizując plan podboju, oraz zajmując sowieckie terytorium, postępowali z góry według przygotowanego planu działania w stosunku zarówno co do jego przyszłej eksploatacji gospodarczej, jak i do zamieszkującej tu ludności. Od początku więc tworzono własny system zarządzania i administracji okupacji wojskowej. Specjalne grupy operacyjne – Einsatzgruppen, Policji Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei – Sipo) oraz Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst – SD), przy możliwie częstym udziale własnego zbrojnego zaplecza czynnych sił zbrojnych, zaprowadzały względnie rozumiany „ład i porządek”. Czasami, bardzo wydatnie ułatwiały to zadanie okupantowi, oraz wspomagały różne działania samorzutnie tworzone zbrojne grupy lokalnych mieszkańców nienawidzące zarówno komunistów, ich władzy, jak i dość licznie występujących tu bogatych grup elity żydowskiej. Według zachowanych niemieckich dokumentów, większa część podejmowanych akcji odwetowych, kierowana była głównie przeciwko Żydom, co do których niekończące się pretensje mieli zarówno okupanci, jak i miejscowe grupy ludności. Z tego głównie powodu na pewno rzadziej stosowano terror[6] i represje[7] w odniesieniu do innych grup narodowościowych tych obszarów, niż Żydzi, a następnie na pewno – Polacy.

Moment zajęcia rozległych obszarów sowieckich, zmusił hitlerowską Rzeszę do możliwie najszybszego i pełnego „zagospodarowania” tego terenu. Stąd z dniem 17 lipca 1941 roku, Adolf Hitler podjął decyzję o stworzeniu Ministerstwa do spraw Okupowanych Terenów Wschodnich, powołując do ich administrowania specjalne Komisariaty Rzeszy. W odniesieniu do terenów obejmujących więc m.in. i polskie Kresy, dokonano następującego podziału:

15. Obszary rozciągające się na północ od zabagnionych terenów rzeki Prypeć, jak również linii kolejowej Mińsk – Brześć, a więc połaci dotychczasowej północno-wschodnich rejonów państwa polskiego, umiejscowiono: Komisariat Rzeszy Ostland. Tereny piłsudczykowskiej Wileńszczyzny włączone zostały do państwa litewskiego jeszcze w okresie października roku 1939, jak również dodatkowe tereny przyłączone po roku 1940 przez Sowietów, znalazły się w składzie: Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Cała zakreślona powierzchnia stworzyła teraz – Generalny Komisariat Litwy. Najprawdopodobniej od 1 kwietnia roku 1942, w skład komisariatu włączono jeszcze ziemie rejonu ejszyskiego, oszmiańskiego oraz świerskiego, czyli w sumie około 5000 km². Generalnie, komisariat liczył łącznie około 15.000 km² i około 680.000 zamieszkujących go ludzi (stan na rok 1942)[8]. Zbudowany był w przeważającej większości z dotychczasowego województwa Wilno, z przyłączeniami małych połaci byłego województwa Białystok oraz Nowogródek.
16. Pozostały obszar województwa Wilno, prawie całe województwo Nowogródek, jak również północne części województwa Polesie, zarysowały – Generalny Komisariat Białorusi. Obszar tego terenu to około 41.700 km², który z końcem roku 1942 zamieszkiwało około 1.740.500 osób[9].
17. Zdecydowanie podstawowy obszar województwa Polesie o powierzchni około 24.427 km² zamieszkały przez około 794.730 osób (wg danych z roku 1942), przyłączono do Generalnego Komisariatu Rzeszy – Ukraina. Przy czym trzy pomniejsze komisariaty okręgów: Brzeg, Pińsko, Kobryń, w okresie lutego roku 1944 odłączono od – Komisariatu Rzeszy Ukraina, dołączając je do – Generalnego Komisariatu Białorusi zależnego już wówczas bezpośrednio od – Ministerstwa do spraw Okupowanych Terenów Wschodnich[10].
18. Osobną jakoby sprawą było przyporządkowanie obszaru byłej Galicji Wschodniej pod zwierzchnictwo – dr Hansa Franka, a następnie włączenie tych terenów z dniem 1 sierpnia roku 1941 w skład Generalnego Gubernatorstwa, jako osobny dystrykt – Galicja. Wówczas po dokonaniu drobnych interwencji administracyjnych, powierzchnia całego obszaru wyniosła około – 47.100 km² (zmniejszono go o około 2338 km²). Wiadomo, że od około połowy roku 1943, dystrykt ten dzielił się na 12 starostw (powiatów)[11].
19. Tereny dawnego rozległego województwa Wołyń, włączono do Generalnego Komisariatu Wołyń – Podole, który był składową Generalnego Komisariatu Rzeszy Ukraina, podzielonego po zmianach administracyjnych na 9 komisariatów okręgowych.[12]

Jak naprawdę wyglądała ówczesna sytuacja społeczno-polityczna ludności na zajętych przez Niemców terenach, trzeba się odnieść niestety do poszczególnych jej regionów:

Grafikę stworzył Northink

 

W i l e ń s z c z y z n a

1. P o l a c y:

W odróżnieniu od terenów Galicji Wschodniej jak i Wołynia, zaraz po zajęciu tych obszarów, hitlerowcy nie zastosowali szczególnych represji w stosunku do lepiej sytuowanej ludności polskiej. Początkowo powstrzymywali nawet skutecznie lokalne proniemieckie organizacje litewskie przed działaniami przeciwko Polakom. Stan taki trwał do około 1942 roku, kiedy zaczęła się nasilać polska działalność konspiracyjna, partyzancka, sabotażowo-dywersyjna. Przy czym na pewno wiadomo, że Polacy (jako grupa narodowościowa), była drugą po ludności żydowskiej, poddawanej największym represjom, pacyfikacjom, działaniom odwetowym, wywózkom na roboty przymusowe do Rzeszy, aresztowaniom, przymusowym wysiedleniom… Jaskrawy obraz tamtego czasu, to m.in.:

–  luty-marzec 1942 r., aresztowano na terenie Wilna 192 osoby związane z podziemiem (34 z nich rozstrzelano później w miejscowości Ponary);

– na wiosnę roku 1942 rozstrzelano grupę Polaków ze wsi Bujki (powiat Święciany) oskarżonych o dywersję – niszczenie kabli telefonicznych;

– 7 kwietnia 1942 r., rozstrzelano oficjalnie 22 Polaków (faktycznie 40 osób) za zamach na niemieckiego żołnierza;

– 25 maja 1942 r. za zamach na dwóch żandarmów w miejscowości Olkienniki, zamordowano oficjalnie 20 osób (faktycznie 47 osób);

– w akcji odwetowej za działania grup partyzanckich zamordowano: 40 mieszkańców wsi Kapturuny, 16 mieszkańców Oszmian oraz Ostrowce, 18 mieszkańców Murowanej Oszmianki

– w maju 1942 r. litewska policja bezpieczeństwa zlikwidowała oficjalnie około 400 Polaków (faktycznie mogła to być liczba nawet: 650-1200 osób) ze Święcian oraz okolic do 50 km, za zastrzelenie przez sowieckich partyzantów z oddziału Markowa 3 litewskich funkcjonariuszy i niemieckich oficerów;

– 12 września 1942 r., rozstrzelano 21 osób z miejscowości Jaszuny podejrzane o działalność podziemną;

– we wrześniu 1942 roku za zabójstwo 3 żandarmów w miejscowości Rudniki, niemieckie oddziały zamordowały wszystkich mieszkańców i spaliły wioskę; w podobnej akcji zamordowano około 30 Polaków w miejscowości Nowosiółki w okolicach Wilna;

– 2 grudnia 1942 r., rozstrzelano kilkadziesiąt osób podejrzanych o konspirację;

– 18 stycznia 1943 r. z tego samego powodu rozstrzelano 10 osób aresztowanych 08.1942 r.  w Wilnie;

– w styczniu 1943 roku w okolicach Świru, w akcjach przeciwko partyzantom spalono 18 wsi, przy czym w miejscowości Szyłany oraz Drużyle zamordowano 25 osób, a w 4 innych wsiach zamordowano 14 osób;

– w okresie marca-kwietnia roku 1943 Niemcy rozstrzelali około 72-75 rolników sabotujących obowiązkowe dostawy płodów rolnych narzuconego kontygentem na gminy: landwarowskiej, mejszagolskiej, podbrodzkiej, rzeszańskiej.

– 24/25 czerwca roku 1943, hitlerowcy wymordowali również za niespełnianie obowiązkowych dostaw rolnych w majątku Hołowacze 11-osobową rodzinę Obolewiczów i ich domowników, a w majątku w Bydniowie około 20 osób.

– 17 września 1943 r. rozstrzelano 10 (w tym 2 profesorów z Uniwersytetu Wileńskiego im. S.Batorego) ze 100 zakładników  (głównie polskiej inteligencji) za zabicie funkcjonariusza litewskiej policji bezpieczeństwa;

– wg danych Wileńskiego Okręgu AK w roku 1943 rozstrzelano jeszcze co najmniej 60 osób z powodu podejrzenia działalności konspiracyjnej;

– w roku 1944 stwierdza się kilkadziesiąt ofiar działania litewskiego batalionu policyjnego gen. Povilasa Plechaviciusa[13] – odpowiedzialny za szereg mordów w odpowiedzi jakoby na działania partyzantki polskiej i sowieckiej tych terenów, m.in. w: Glinciszkach, Graużyszkach, Pawłowie, Sienkowszczyźnie. We wszystkich tych aktach zemsty zginęło około 40 Polaków.[14]

1. b) Ż y d z i:

Od momentu wkroczenia na te konkretnie ziemie „strefy sowieckiej” – a więc również i byłych polskich Kresów, w trakcie niemieckiej agresji w dniu 22 czerwca 1941 roku na Związek Sowiecki, sprawą ostrej represji łącznie z eksterminacją ludności żydowskiej „zajęły się” dwie wyspecjalizowane grupy niemieckie: Einsatzkommando 9 oraz Sonderkommando 7a, wspomagane bardzo wydatnie przez oddziały litewskich jednostek policji, które zostały zobowiązane do przygotowania list mieszkańców Żydów.

– 4 lipca 1941 r. rozpoczęto aresztowania i masową likwidację w tej grupie narodowościowej, głównie mężczyzn. Transportowano ich do miejscowego więzienia – Łukiszki, a następnie do miejsca straceń – Ponary (w tym faktycznie miejscu na obszarze niedokończonej bazy paliw rozstrzeliwano);

– 8 lipca 1941 r., zamordowano około 321 Żydów;

– do chwili wyznaczenia dwóch dzielnic żydowskich na terenie Wilna, hitlerowcy „zdążyli” zamordować około 7000 osób tej grupy ludności (zdecydowanie odróżniało się Wilno od Kowna, ponieważ początkowo przynajmniej nie uczestniczyła w tej zbrodni ani lokalna ludność litewska, ani formalne oddziały zbrojne);

– w okresie września 1941 r., zaczęto formalnie budować getta, mordując przy tym około 8200 Żydów;

– jesienią roku 1941, rozpoczęto masową eksterminacją tej grupy ludności w innych obszarach Wileńszczyzny; w większości ludność tę kierowano do miejscowości Ponary, gdzie ich likwidowano;

– 20 września 1941 r. specjalne grupy hitlerowców i ich „pomocników” (wymieniane już: Einsatzkommando 3 oraz litewskie Sonderkommando) zamordowali około 403 Żydów z miejscowości Niemenczyn;

– 22 września 1941 r., te same grupy zbrodniarzy zamordowały 1159 osób z rodowodem żydowskim z miejscowości Nowa Wilejka;

– 24 września 1941 r., ci sami zlikwidowali 1767 Żydów przywiezionych z terenów III Rzeszy;

– 27 września 1941 r., również ci sami zamordowali 3446 Żydów z miejscowości Ejszyszki;

– 30 września 1941 r., także ten sam skład zabił 1446 Żydów z miejscowości Troki;

– 6 października roku 1941 grupy tego samego składu zabiły 962 osoby z miejscowości Siemieliszki;

– 9 października 1941 roku grupy tego samego składu zamordowały 3726 Żydów z miejscowości Święciany;

– okres października – listopada 1941 r., to bezsprzecznie likwidacja getta B (mniejsze), w którym przetrzymywano: starców, kobiety i dzieci. Łącznie zamordowano wtedy: z końcem października około 11.000 osób, a z końcem listopada – około 1500 osób;

– do końca grudnia roku 1941 łącznie zamordowano około 33.500 Żydów, pozostawiając na terenie lokalnego getta szacunkowo tylko około 15.000 – 20.000 tej grupy ludnościowej.

– do dnia 5 marca 1943 roku, funkcjonowały jeszcze „drobne” getta (przeciętnie około 5000 osób w każdym) w miejscowościach: Michaliszki, Oszmian oraz Święciany. Wtedy je zlikwidowano, rozdzielając około jednej czwartej tych stanów do Wilna, resztę rozstrzelano w Ponarach.

– lato roku 1943, to dopełnienie losu getta wileńskiego. Otóż zgodnie z rozkazem Himmlera z dnia 21 czerwca tegoż roku miały ulec likwidacji getta na obszarze Ostland:

= 4 i 24 sierpnia oraz 2 i 4 września roku 1943 przetransportowano około 7000 zdolnych do pracy mężczyzn do obozów koncentracyjnych na terenie Estonii, około 4000 kobiet i dzieci wywieziono do obozu koncentracyjnego dla Żydów na ziemiach polskich – do Sobiboru;

= z dniem 23 i 24 września 1943 roku wysłano około 3700 Żydów obu płci do obozów koncentracyjnych na terenie Łotwy – do Kaiserwald, oraz obozu koncentracyjnego na terenie Estonii – do Klooga.

= w mieście wciąż pozostawało około 2500 osób z rodowodem żydowskim, wykorzystywanych do różnych prac i posług m.in. w garażach wojskowych Wehrmachtu, w miejscowym szpitalu wojskowym, w warsztatach podległych Policji Bezpieczeństwa.

= wiadomo, że w dniach 2-3 lipca 1943 roku , dosłownie „w przededniu” walk o Wilno, wszyscy więźniowie Żydzi w tym mieście zostali rozstrzelani. W sumie, w oddziałach partyzanckich i ukryciu, przeżyło wojnę zaledwie 2000 – 3000  Żydów wileńskich[15].

Reasumując wojenne straty Wileńszczyzny za okres lat 1941-1944, należy mieć na uwadze, iż hitlerowcy wykorzystując lokalną pomoc policji litewskiej, zamordowali około 90.000 – 95.000 ofiar, z których około 70.000 – 75.000 osób stanowili Żydzi (byli mieszkańcy Kresów, jak również uchodźcy z terenów Polski międzywojennej). Wiadomo, że straty ludności polskiej tego obszaru można mierzyć wartością około 15.000 osób. Znacznie mniej straciła ludność Białorusi, a najmniej – Litwa. Według szacunków, straty sowieckie należy ocenić na około 300.000 – 500.000 osób, z czego około 200.000 osób na pewno stanowiła sowiecka ludność żydowska.[16]

 

G e n e r a l n y    K o m i s a r i a t     U k r a i n a (okręg Białystok, zachodnie części Generalnego Komisariatu Białorusi, poleskie okręgi Generalnego Sekretariatu Wołyń – Podole)

1. P o l a c y

Zaraz po hitlerowskiej agresji tych obszarów, okupant początkowo nie zajmował się ani miejscowymi Polakami, jak i lokalnymi Białorusinami, kierując swoje represje prawie wyłącznie ku lokalnym Żydom. Jednakże wraz coraz bardziej stanowczą i bezwzględną niemiecką polityką represji i rabunkowej eksploatacji gospodarczej tych terenów, jak i nasileniem działań czynnego oporu z postaci działań partyzanckich polskich organizacji niepodległościowych, traktowanie to zaczynało się diametralnie zmieniać. Jednym ze szczególnych zainteresowań nazistów pod względem kierowanych represji na terenach Wileńszczyzny, Nowogródczyzny, Białostocczyzny oraz Polesia, bez wątpienia pozostawała – polska inteligencja. Jej masowe aresztowania rozpoczęto już z początkiem roku 1942 w okręgu Lida (uwięziono około 1000 Polaków), a następnie okręgu Baranowicze oraz Nowogródek;

– 13 lipca roku 1942 rozstrzelano na cmentarzu prawosławnym w Baranowiczach około 400 Polaków, w tym 8 księży;

– 31 lipca 1942 r., w Nowogródku zamordowano około 30 Polaków;

– 5 sierpnia 1942 r., w miejscowości Malewo k/Nieświerza zabito 72 osoby (w tym kilka zakonnic i kilku księży);

– 19 grudnia 1942 r., na terenie żwirowni w okolicach miejscowości Słonim zlikwidowano 90 przedstawicieli polskiej inteligencji;

– 10 marca 1943 r., zamordowano 14 osób w miejscowości Lida (wśród zamordowanych było 9 osób duchownych);

– 20 czerwca 1943 r., wywieziono z Brześcia około 300 więźniów (zatrzymani w okresie lutego owego roku) i zamordowano (wg danych z raportu delegatury RP na Kraj z rejonu Polesia); Najprawdopodobniej wtedy też zamordowano aresztowanych Polaków w kilku miastach – m.in. Kobryń);

– 13 – 14 lipca roku 1943 w nocy aresztowano i rozstrzelano w mieście Brześć około 100 osób znacznej lokalnej polskiej inteligencji

– w sierpniu 1943 roku w rejonie Sopoćkinie, na terenie lokalnych fortów rozstrzelano 85 osób (w tym wielu nauczycieli i lekarzy);

– w roku 1943 zaczęto masowo aresztować Polaków w miejscowości Brześć oraz Pińsk, był to odwet za rozbicie więzienia w tej ostatniej miejscowości przez lokalny oddział AK; Niemcy rozstrzelali wówczas około 30 z aresztowanych osób;

Generalnie, liczba polskiej inteligencji zlikwidowana przez nazistów wyraża się wartością około 2000 – 3000 osób; część tych ludzi zginęła w obozie w Kołdyczewie w okolicach Baranowicze. Pozostała część zginęła wynikiem mordu w okresie lata 1944, na krótko przed posuwającym się w te okolice frontem wschodnim (m.in. w miejscowości Słonim).[17]

1. Ż y d z i

Formalny, czasem bierny opór ludności cywilnej, zaczął powodować coraz bardziej wrogie nastawienie Niemców. Nie można jej wprawdzie porównać do ostrej skali represji tej grupy narodowościowej w komisariacie Ostlandu. Nie mniej, kierowano ostrza tego terroru głównie przeciwko inteligencji żydowskiej, choć nie tylko;

= w części wschodniej województwa Nowogródek:

– 3-4 lipca 1941 r., w okolicach wsi Jagiełowszczyzna rozstrzelano 573 Żydów z miejscowości Oszmiany;

– 6 lipca roku 1941 w Nowogródku rozstrzelano około 150 osób żydowskiej inteligencji;

– 27 lipca roku 1941, w Nieświeżu, policja i żandarmeria niemiecka otoczyła lokalne getto i dokonała jego podpalenia – zginęło około 700 Żydów;

– w lipcu 1941 r., w miejscowości Lida, zamordowano kilkuset mieszkańców miasta;

– w lipcu roku 1941, w miejscowości Petrolewice Niemcy zabili około 1500 Żydów;

– w lipcu ale i w październiku roku 1941 w miejscowości – Stołpce przeprowadzono dwie podobne akcje w trakcie których zamordowano ponad 1000 Żydów;

– w sierpniu 1941 r., rozstrzelano grupę około 300 żydowskich kobiet w Nowogródku;

– 23 październik 1941 r., w parku miejskim w Nieświeżu zabito około 1500 Żydów; natomiast na drodze w kierunku miejscowości – Snowie, rozstrzelano około 1000 Żydów;

– 2 listopada 1941 r., zamordowano 300 – 400 Żydów z rejonu Kozłowszczyzny;

– 14 listopada 1941 r., w okolicach wzgórz Czepielowskich w Słonimiu (jedno z największych skupisk żydowskiej grupy narodowościowej), Niemcy zamordowali około 9000 – 9500 osób;

– 8 grudnia roku 1941, doprowadzono do likwidacji jednego z dwóch gett przy ul. Mińskiej w Nowogródku, rozstrzeliwując w okolicach Skrzydlewa około 4000 osób z żydowskim rodowodem;

– w grudniu 1941 r., rozstrzelano około 3280 Żydów z miejscowości Smorgoń i okolic.[18]

= straty ludności wyznania mojżeszowego na obszarach Polesia:

– 6-7 lipca 1941 r., w rejonie fortu nr 2 w miejscowości Brześć rozstrzelano około 5500 Żydów;

– w okresie lata i wczesnej jesieni w tym rejonie wsławiła się swoją działalnością 1 Brygada Kawalerii SS, powodując mord przede wszystkim mężczyzn w wieku 18-60 lat, czasami mordowano również kobiety i dzieci. Zbrodni dokonano na około 12.954 osobach w miejscowościach m.in.: Chomsku, Dawidgródku, Drohiczynie, Janowie Poleskim, Łuninie, Pohoście Zahoroskim; z tego m.in.:

– 2 lub 3 sierpnia 1941 r., w rejonie Iwanowsk w miejscowości Motola rozstrzelano około 2900 osób

– 5 oraz 6 sierpnia roku 1941, w okolicach uroczyska Zawirje jak również Hreczysze zabito około 1600 Żydów z miejscowości Święta Wola i Telechany

– z początkiem sierpnia 1941 r., w miejscowości Hancewicze nad brzegami rzeki Jesioły, zamordowano około 2000 osób; natomiast w uroczysku Mohuła rozstrzelano 1312 Żydów z okolic Łunińca

– w sierpniu 1941 r., na terenie jednego z największych skupisk ludności żydowskiej – Pińsku w miejscowym getcie zlikwidowano około 11.000 kobiet i mężczyzn z rodowodem żydowskim

– ponadto 21 i 22 października roku 1941 w chwili zakończenie zbrodniczej akcji SS, na terenie uroczyska Pohorelcy rozstrzelano, poza grupą rzemieślników, kilkaset osób wszystkich Żydów z miejscowości Horodyszcze

= straty ludności żydowskiej w Generalnym Komisariacie Białorusi:

– 1 marca 1942 r. w miejscowości Lida zabito około 760 uchodźców z Wilna;

– 3 marca roku 1942, w miejscowości Wilejka rozstrzelano 302 osoby;

– 3 i 4 marca 1942 r., zlikwidowano około 2007 osób pochodzenia żydowskiego w podeszłym wieku i chorych;

– 17 marca w miejscowości Ilja, zlikwidowano około 520 osób; w miejscowości Rakowo – kilkaset osób; w miejscowości Radoszkowice – około 1000 osób;

– w okresie 8-12 maja roku 1942 zamordowano około 16.000 Żydów, w tym: w miejscowości Iwie około 2304 osoby; w miejscowości Lida około 5670 osób; w miejscowości Szczuczyn około 2060 osób; w miejscowości Wasiliszki około 2159 osób; w miejscowości Woronowo około 1834 osoby; w miejscowości Żołudek około 1400 – 2000 osób.

– w okresie 29 maja do 20 czerwca roku 1942 na obszarze okręgu głębockiego niemiecka formacja Einsatzkommando 9 pozbawiło życia około12.000 Żydów w: miejscowości Dokszyce około 2653 osoby; miejscowości Miory około 779 osób; miejscowości Brasław około 2000 osób; miejscowości Dzieśnia około 2181 osób; miejscowości Druja około 1318 osób; miejscowości Głębokie około 2200 osób,

– w okresie marzec – wrzesień 1942 roku zamordowano około 11.000 Żydów w miejscowościach: Dołginowo, Ilia, Kurzeniec, Wilejka, Wiszniewo, Wołożyniec.

Zagłada ludności żydowskiej na terenie wielu miejscowości nie nastąpiła od razu, a rozłożyła się na wiele stopniowych etatów. I tak np. w okręgu miejscowości Słonim od stycznia do września roku 1942 zamordowano około 14.000 Żydów. Przy czym w samym mieście Słonim, tylko w okresie od 29 czerwca do15 lipca tegoż roku (1942) zgładzono około 8000 osób. Ostatnią grupę tej narodowości – około 500 rzemieślników rozstrzelano z końcem roku 1942 w grudniu. Natomiast w okręgu Nowogródka, tylko od początku miesiąca czerwca roku 1942, rozstrzelano około 2900 osób (na terenie miejscowości: Iwieniec, Nowogródek, Zdzięciele). Tylko z dniem 13 czerwca tegoż roku w miejscowości Lubcza zamordowano około 1532 osoby. W okresie miesiąca sierpnia natomiast zamordowano już tylko… 9000 Żydów w miejscowościach: Dworzec, Iwieniec, Koreliczki, Nowojelnia, Nowogródek, Worobiewicze oraz Zdzięciele. Kolejnym miejscem masowej zbrodni był okręg miejscowości Hancewice, gdzie po faktycznym pogromie w okresie sierpnia roku 1941 pozostało jeszcze około 3000 Żydów – głównie na terenie miejscowości Lenino, jak również Pohost Zahorodski. Zbrodni tej „dokończono” masowymi egzekucjami jeszcze w okresie zarówno miesiąca sierpnia, jak i miesiąca września roku 1942. W okręgu miejscowości – Baranowicze – w roku 1942 zadano śmierć tylko… 27.000 Żydów. Tylko w okresie lipca – sierpnia: około 7000 zamordowano w miejscowościach: Horodyszcze, Horodzieja, Klecko, Lachowicze, Mira, Mołczadź, Nieśwież, Turocz. Dodatkowe 2000 zamordowano we wrześniu i październiku w miejscowościach: Horodyszcze, Połonka, Stołpce. Ponadto w ramach okupacyjnej akcji „Sumpffiber” w dniach 22.09 – 2.10.1942 r. w samych Baranowiczach zamordowano jeszcze około 6000 Żydów. Najprawdopodobniej w okresie listopada i grudnia roku 1942, podciągając mord pod działania jakoby skierowane przeciwko zbrojnemu podziemiu, w okręgu miejscowości Głębock Niemcy zamordowali jeszcze około 4500 Żydów, w miejscowości Baranowicze oraz Dworzec w dniach 17 i 19 grudnia – około 3000 osób, w miejscowości Nowogródek – około 1000 osób, a w miejscowości Słonim – około 500 osób.[19]

 

G a l i c j a     W s c h o d n i a

Wejście okupanta w omawiany rejon spowodowało, że Niemcy bardzo wydatnie wspomagani byli, a nawet „zastępowani” w kontynuowaniu zbrodniczej działalności w stosunku do podbijanej ludności, przez lokalne banderowskie bojówki nacjonalistyczne. Ponadto, działanie rozpoczęła wtedy także specjalna krwawa w swojej sławie policyjna grupa pod komendą – SS-brigadefuhrera Karla Eberharda Schongartha[20], która przybyła z obszaru Generalnego Gubernatorstwa. Ta grupa właśnie z dniem 4 lipca 1941 roku dokonała bezwzględnego mordu ponad 20 profesorów lwowskich oraz kilkunastu członkach ich rodzin. W kilka dni później – 11 lipca w tym samym miejscu rozstrzelano także ponad 100 studentów uczelni lwowskich. Na całym podbijanym natenczas obszarze, szczególne prześladowania dotykały przede wszystkim ludności polskiej i żydowskiej.  Generalnie, według ustaleń Tatiany Berenstein[21], w okresie lat 1941 – 1944, przybliżona liczba prześladowanych Żydów, wynosiła najprawdopodobniej 600.000 – 640.000 osób. Tę w dużej mierze przybliżoną wartość buduje składowa około 40.000 osób straconych w obozach pracy, około 250.000 osób zagazowanych w komorach gazowych, około 215.000 osób zamordowanych w lokalnych egzekucjach i pogromach, oraz około 20.000 osób zagłodzonych i skazanych skutkiem śmiertelnych chorób miejsc przetrzymywania – gett. Przeżyło z tej całości najprawdopodobniej zaledwie około 20.000 – 26.000 Żydów (jednak według licznych autorów żydowskich mogło tę kaźń przeżyć zaledwie około 10.000 – 15.000 osób). Według hitlerowskich raportów zagłady SS-grupenfuhrera Friedricha Katzmanna[22] dotyczących tych akurat terenów, wartości te zasadniczo się zmieniają. Otóż Niemcy sądzili, że mieli „w ręku” wartość około 640.000 – 700.000 Żydów. Natomiast inny badacz – Dieter Pohl[23], całość straconej ludności żydowskiej przyporządkowuje do wartości około 540.000 osób. W rozbiciu na okres trwania tych mordów można go oddać następująco:

– 3 sierpnia 1941 roku oddział SS pod komendą Hansa Krugera[24] rozstrzelał w Stanisławowie ponad 600 nauczycieli szkół średnich, oraz przedstawicieli polskiej i żydowskiej inteligencji;

– od około marca roku 1942 hitlerowcy rozpoczęli masowe wywózki Żydów z gett do obozu koncentracyjnego w Bełżcu. W ten sposób likwidowano tzw. <<żydowski element nieproduktywny>> tych terenów (głównie: starcy, chorzy, ułomni, dzieci). Przy czym od razu bandyci spod znaku swastyki, nim rozpoczęli przygotowania transportów, najpierw masowo rozstrzeliwali – głównie na terenach miejscowości: Borszczów, Kałusz, Rohatyń, Tarnopole. Wywózki dotyczyły lokalizacji gett z okolic m.in.: Borysławia (około 6000 osób); Drohobycza (około 5000 osób); Rawy Ruskiej (transport około 5000 osób); ponadto Sambora (transport około 6000 osób),

 

– od dnia 27 lipca roku 1942 najprawdopodobniej w odstępie co dwa dni wysyłano z tego rejonu do obozu koncentracyjnego do Bełżca transport kolejowy liczący około 5000 – 6000 lokalnych Żydów. Według istniejących niemieckich dokumentów, pierwszy transport wyruszył z obszaru Rawa Ruska wioząc około 5000 lokalnych Żydów;

– z dniem 3 sierpnia 1942 na żydowskim cmentarzu w Dolinie na Podkarpaciu zamordowano około 2000 Żydów

– z dniem 8 sierpnia 1942 roku wynikiem prowadzonej akcji w okolicach Drohobycza uległa likwidacji znaczna grupa narodowości żydowskiej, a ponadto 5000 Żydów skierowano do Bełżca

– najprawdopodobniej w okresie 10 – 25 sierpnia 1942 roku wywieziono ze Lwowa około 40.000 – 50.000 Żydów także do obozu w Bełżcu

– również od 25 sierpnia roku 1942 likwidowano żydowską ludność z regionu Podola. Tylko z okolic Czortkowa przetransportowano do Bełżca około 7900 osób

– około 26 sierpnia 1942 rozpoczęto likwidację żydowskiej ludności z okolic Turki

– na pewno z dniem 31 sierpnia tegoż roku z Tarnopola wywieziono około 6200 Żydów

– także w miesiącu sierpniu 1942 roku mniej więcej taki sam los dotknął około 6000 Żydów z okolic powiatu Sambor, oraz około 6000 Żydów z okolic Borysławia

– natomiast w dniach 3 – 5 września 1942 roku wywieziono z lokalnych gett okolic powiatu Stryja i Sambora około 11.000 Żydów w dwóch transportach

– 7 września 1942 roku z samej Kołomyi jak i okolic wwieziono 4769 osób przy czym 300 osób niezdolnych, starych i chorych od razu zlikwidowano

– w dniach 8 – 10 września 1942 roku z miejscowości: Horodenka, Kosów, Kuty, Sniatyń, oraz Zabłoty wywieziono do likwidacji 8205 osób narodowości żydowskiej (transportując umieszczano ich po 180 – 200 osób w wagonie towarowym)

– 15 – 17 września 1942 roku hitlerowcy rozstrzelali około 2500 Żydów z rejonu Kałusza

–  natomiast około 5000 o tej nacji skierowano do obozu w Bełżcu.

– także we wrześniu 1942 przetransportowano do likwidacji około 4800 Żydów z Tarnopola oraz około 5000 takich osób z okolic Brody

Moment likwidacji pewnej części gett w okresie sierpnia – października roku 1942, to likwidacja gett w okolicach Stanisławowa. Wiadomo, iż w miesiącu wrześniu likwidacja Żydów odbywała się na cmentarzu żydowskim, gdzie spędzano okoliczną ludność tej nacji z miasta jak i jego bliższych okolic. Najprawdopodobniej około 3000 – 4000 Żydów przetransportowano wówczas do obozu w Bełżcu. Nie wszyscy jednak dojeżdżali do miejsca przeznaczenia, ponieważ oddziały transportowe spore ilości tych ludzi bądź likwidowały rozstrzeliwując jeszcze przed wyjazdem, bądź tuż po dotarciu na miejsce celu podróży.

Rok 1943 rozpoczął likwidację miejsc przetrzymywania narodowości żydowskiej, zmierzający do całkowitego rozwiązania kwestii tego narodu w mniemaniu okupanta, znów nasilając falę przemocy i bezwzględnego mordu. M.in.:

– Żółkwi. Mord w tych okolicach rozpoczęto jeszcze w marcu roku 1943. W kwietniu getto zlikwidowano, choć ostatnich Żydów zlikwidowano w tych okolicach z dniem 10 lipca tegoż roku;

– Borszczów (obóz zlikwidowano 9 – 12 czerwca roku 1943, ostatecznie w czerwcu tegoż roku);

– Rohatyń (ostateczna likwidacja getta – obozu w okresie kwiecień – czerwiec roku 1943);

– obozy Stryja i Skola zlikwidowano do końca sierpnia roku 1943;

– Lwowa (około 40.000-50.000 osób); większość osób z żydowskim rodowodem, została w rejonie województwa Lwów wymordowana faktycznie do końca miesiąca czerwca roku 1943. Zdecydowanie najdłużej funkcjonowały obozy żydowskie we Lwowie przy ulicy Janowskiej. Natomiast rzeczywiście do końca listopada roku 1943 wciąż funkcjonował obóz pracy (ale i zagłady) pod nazwą: „Zwangsarbeitslager Lemberg”;

– Sambora (znaczna większość Żydów z tych okolic wymordowano, jak i w Jaworowie, do około połowy kwietnia roku 1943);

– Brzeżany i Kozowa (na Podolu) – ostatecznie zlikwidowane 12 czerwca roku 1943;

– Buczacz (zlikwidowany kwiecień – czerwiec 1943);

– Brody (likwidacja 21-22 maja 1943);

– Czortkowo (obóz i getto zlikwidowano w czerwcu 1943 roku);

– Kopczyńce (kwiecień – czerwiec 1943);

– Przemyślany – w maju 1943 roku (sam obóz zlikwidowano dopiero w czerwcu);

Generalnie, miejsc istnienia obozów gdzie przetrzymywano Żydów było zapewne o wiele więcej, ponieważ nie liczono niewątpliwych miejsc obozów pracy  przy folwarkach, jak m.in.: Borki, Hłuboczek, Kamionki, Kozaki, Kurowice, Lackie, Ostrów, Zborów. Czasami udawało się pewnym grupom tej ludności nawet uciec od swoich prześladowców. Jednakże po krótkim okresie znów ich łapano i zatrudniano w folwarkach – taki wypadek miał miejsce np. w miejscowościach: Lisowce i Tłuste, gdzie zatrudniano około 450 zbiegłych więźniów. Ponadto zatrudniano tych i także innych w grupach 45 do 100 osób w miejscowościach, m.in.: Dobranówka, Hołowczyńce, Kociubińce, Korolówka, Koziagóra, Milowce, Płuchów, Probużna, Różanówka, Świdowa, Ułaszkowce, Trawne.

Zapewne osobnym problem tego obszaru zostaje ustalenie represji i mordu ludności polskiej i ukraińskiej. Niestety zachowana dokumentacja tego okresu prawie w ogóle nie istnieje. Większość danych pochodzi z niepełnych relacji ustnych świadków tamtych wydarzeń, deportacji do miejsc kaźni, masowych egzekucji. Wiadomo, że początkowo hitlerowski okupant korzystał z „uprzejmości” nacjonalistów ukraińskich, od roku 1942, zdarzały się już jednak i aresztowania tych osób. W okresie lat 1943-1944 nawet masowe rozstrzeliwania i zaplanowane akcje pacyfikacyjne wsi ukraińskich. Opierając się o dokumenty Delegatury Armii Krajowej na okręg Lwów, tylko za czas 1 grudnia 1943 – 12 stycznia roku 1944 aresztowano około 4000 osób, a w egzekucjach zamordowano około 2000 Ukraińców.

Końcówka roku 1943 – od miesiąca października egzekucje publiczne zaczęto stosować jako jeden z elementów zastraszających ludność wszystkich stref okupacyjnych III Rzeszy, ze szczególnym udręczeniem obszaru Generalnej Guberni. Tylko w okresie od 14 października roku 1943 do 16 czerwca roku 1944 dokonano 95 znacznych egzekucji w których stracono 1519 osób. W styczniu roku 1943 hitlerowcy rozpoczęli pacyfikację wsi w rejonie Trembowli oraz obszaru powiatu Kopczyniec. Ogółem 10 wsi, w których aresztowano przede wszystkim mężczyzn – Polaków i Ukraińców. Terror stosowano już dość powszechnie, m.in.:

– Podkarpacie (z dniem 4 marca w miejscowości Zarzecze Niemcy zabili 40 Ukraińców, pozostałych mieszkańców uwięziono (m.in. dzieci i kobiety);

– Bołszów, Bołszowce, Swobódka Bołszowiecka (13-14 marca formacje lokalnej SS i policji otoczyły Polaków w kościele, a Ukraińców w cerkwi; gdy Ukraińcy zaczęli wychodzić 100 osób rozstrzelano). Według danych zebranych od świadków zabito wtedy nie 100, a tylko… 280 osób. Wzięto ponadto 85 zakładników, z których do wsi powróciło… 5 osób. W Słobódce Bołszowieckiej spalili Niemcy 112 budynków i zamordowali 49 osób;

– Sołotwina oraz Bratkowice, dwie wsie ukraińskie, spacyfikowano zabijając około 30 mężczyzn, a około 200 uprowadzając do Stanisławowa. Było to 20 marca 1944 roku.

– w Hołuniu oraz Siwce Kałuskiej z dniem 17 kwietnia roku 1944 oddziały hitlerowskie wspierane o sojuszników – Węgrów, dokonały podpalenia tych miejscowości, wybijając część mieszkańców;

– wsie ukraińskie: Mosty, Monastyrzec, Nowosiółki Opackie spacyfikowali hitlerowcy w dniach 13-14 maja 1944, aresztując i wywożąc ze sobą około 40 mężczyzn;

– w czerwcu roku 1944, krwawe represje dotknęły rejonu: Bóbrka, Drohobycz, kamionka Strumiłowa oraz Rawa Ruska.

Próbując zreasumować ten region za czas okupacji hitlerowskiej, należy przyjąć, że za okres: 15 października 1943 – 31 maja 1944 roku, zamordowano w nim szacunkowo około 400-500 Polaków, ponieważ pacyfikację kierowano natenczas głównie przeciwko wsiom ukraińskim, a wsie polskie tego regionu były jakoby pacyfikowane „przy okazji”. Oczywiście zdarzały się i wyjątki, m.in. w Hucie Pieniackiej tylko 28 lutego 1944 roku ukraiński pułk ochotniczy SS Hałyczyna dokonał rzezi ludności polskiej (łącznie z dziećmi, kobietami i osobami starszymi w wymiarze 600-800 osób (zamordowani to około 250 mieszkańców wsi oraz kilkuset uciekinierów z rejonu Wołynia i lokalnych miejscowości: m.in.: Hołubica, Hucisko Litowiskie, Pieniak, Nakwasza, Żarkowa. W tym czasie równolegle spacyfikowano też miejscowość – Hodaczkowo Wielkie w okolicach Tarnopola (wówczas już w strefie przyfrontowej) zabijając w granicach około 250-850 osób.

Najprawdopodobniej straty ludzkie za cały okres hitlerowskiej okupacji w rejonie Galicji Wschodniej można zamknąć wartościami przybliżonymi zakatowanych, spalonych, oraz rozstrzelanych 997.000 – 1.130.000 osób, oraz ponad 370.000 wywiezionych na „roboty” do Rzeszy. Z kolei porównując dane statystyczne i szacunkowe tego regionu, nawet szacunków sowieckich, wiadomo, że bezpośrednio zamordowanych w regionie, licząc ludność polską, jak i ukraińską, można zamknąć to wartością około 500.000 zabitych i straconych. Za okres 1 stycznia roku 1941 – 1 stycznia roku 1945 liczba ludności regionu Galicji Wschodniej zmniejszyła się o około 1.900.000 osób[25].

 

W o ł y ń

Hitlerowcy zajmując region Wołynia, swój „zwycięski marsz” na Wschód rozpoczęli od razu od mordowania ludności żydowskiej. Już w z dniem 30 czerwca roku 1941, rozstrzelano w Łucku około 300 Żydów. W kilka dni później – 2 lipca natomiast rozstrzelano tylko… około 1200 Żydów (jakoby odwet za 10 zamordowanych żołnierzy Wehrmachtu – niestety jeszcze rękoma NKWD). Z dniem 9 lipca roku 1941, w pierwszych dniach przejmowania Równego, hitlerowcy rozstrzelali około 400 Żydów. Wiadomo, że do końca sierpnia tegoż roku stracili ich zaledwie około… 15.000 osób  w rejonie: Dubna, Łucka, Ostrogu, Równego.

Jesienią roku 1941 znów rozpoczęto masowe akcje eksterminacji w stosunku do nacji aryjskiej, m.in.: Ostróg około 2500 zamordowanych; Kostopole około 1400 osób; Międzyrzecz około 1500 osób; Równe około 17.500 – 21.000 (tylko w dniach 7-9 listopada).

Widomo, że z końcem roku rozpoczęto w rejonie Wołynia organizację gett żydowskich, które likwidowano już około połowy roku następnego – 1942, m.in.: Równe około 5000 osób (w dniach 14-15 lipca); Ołyka – 5673 osoby (27-28 lipca); Łuck około 17.500 osób (sierpień); Zbereźno około 3000 osób; Kostopole i okolice około 6000 osób; Krzemieniec około 6500 osób; Wysocko około 1864 osoby (wrzesień); Mizocz około 3500 osób (okres października); Dubno około 12.000 ofiar (okres czerwiec – październik); Kowel około 29.000 (okres sierpień – grudzień); Włodzimierz Wołyński około 16.000 osób.

Generalnie można zsumować, iż w trakcie tzw. likwidacji żydowskich gett, zamordowano tylko około… 150.000 osób z rodowodem żydowskim. Wiadomo także, że do znacznego wzrostu tej wartości, przyczynili się wydajnie ukraińscy nacjonaliści, którzy Żydów i Polaków uważali za „dziwnych osadników” na terenie swojego domniemanego państwa. Około 47.500 Żydów, którzy próbowali uratować się przed śmiercią w różny sposób się ukrywając w tym regionie Wołynia w czasie nasilającego się niemieckiego terroryzmu, udało się to tylko dla około… 5000 osób. Jak tragiczne były to czasy, niech świadczy chociażby fakt, iż znaczne aglomeracje miejskie, jak i ośrodki wiejskie skupiające w okresie przedwojennym znaczne ilości mieszkańców tej nacji, po zakończeniu działań wojennych wykazywały przetrwanie tylko bardzo nielicznych grupek tych ludzi, m.in.: w Kowlu – 40 osób, w Krzemieńcu – 14 osób, w Łucku – około 150 osób.

Reasumując okres lat 1941-1944 w rejonie Wołynia, należy powiedzieć, iż przyniósł on całkowitą zagładę około 224.000 osób nacji żydowskiej obywatelstwa polskiego. Na pewno trudno obecnie stwierdzić, ilu z nich w działaniach bezpośrednich zabił agresor niemiecki, a ilu nienawidzące ich oddziały ukraińskich nacjonalistów. Podobny zresztą bilans rozliczenia strat wykazała ludność romska (Cyganie) tych terenów, która za ten okres straciła około 4000 swoich obywateli. Niestety, na tym nie kończy się ujemne zestawienie mordu i śmierci, którą zaznaczył swoim pobytem na tych ziemiach hitlerowski okupant. Otóż od około połowy lipca roku 1943, odwrócił się on także od swojego „sojusznika” Ukraińca. Naziści uderzali przede wszystkim w ludność ukraińską pełniącą różne role w miejskiej administracji samorządowej (od marca roku 1943), ale i inteligencję (od około połowy lipca roku 1943). W hitlerowskich aresztach znalazło się wówczas około 2000 Ukraińców. Od jesieni tegoż roku zaczęły się masowe egzekucje. Tylko za zabójstwo dwóch niemieckich urzędników z dniem 20 września 1943: Hansa Hoella oraz Adolfa Wintera, rozstrzelano około 1000 z więzionych Ukraińców. Niemcy w tym okresie nadto często stosowali także liczne krwawe pacyfikacje ukraińskich wsi w akcie „ślepego terroru”, za jakoby współpracę z sowieckim oddziałami partyzanckimi, bądź sprzyjanie nacjonalistycznym oddziałom UPA, ale i oddziałom Tarasa Bulby[26]. Tylko do marca roku 1943 spacyfikowano w ten sposób około 40 wsi. Symbolem tego okrucieństwa stała się wieś Kortelisy[27] i 21 okolicznych chutorów[28] z rejonu – Kowla. Zamordowano natenczas – 2875 osób. Generalnie okupacja niemiecka w samym regionie (obwodzie) Wołyń w stosunku do ludności ukraińskiej, znacznie przekroczyła wartość 14.000 zamordowanych. W składzie m.in.: około 1570 osób – z rejonu Horochow; ponad 100 osób – z rejonu iwanickiego; 574 osoby – z rejonu Kiwerce (w około 25 miejscowościach); 1307 osób – z rejonu Kowla (z około 28 miejscowości); 2225 osób z rejonu Lubomel (około 9 wsi i 5 chutorów zniszczonych całkowicie, oraz 22 wsi zniszczonych tylko częściowo); 97 osób z rejonu łokaczewskiego; 920 osób – z  rejonu Łuck; około 2440 osób – z rejonu Maniewice; około 3509 osób – z rejonu Ratyń; około 203 osoby Rożyszczańsk; (w tym około 15 osób za pomoc w przechowywaniu Żydów); około 729 osób – z rejonu Starowyżwińsk; około 273 osoby – z rejonu Turzysk; około 156 osób – z rejonu Włodzimierz. Niestety nieokreślona, ale sięgająca co najmniej kilku tysięcy ofiar prezentuje się wartość ludności ukraińskiej, zgładzonej siłami pomocniczej policji hitlerowskiej zbudowanej z Polaków. Ponadto do tych wartości należałoby „dorzucić” jeszcze co najmniej około 80.000 – 110.000 osób deportowano (wywieziono na roboty do Rzeszy, za cały okres lat 1941-1944.

Niekończąca się fala przemocy i represji w stosunku do ludności polskiej, faktycznie rozpoczęła się w roku 1941, czyli od momentu zajmowania terenów Wołynia przez niemieckie siły militarne. Polacy obok Żydów, stanowili, zasadniczą grupę przeznaczoną do bezwzględnego zniszczenia według założeń hitleryzmu. Niezaprzeczalnym dowodem tego ponadczasowego mordu pozostają chociażby takie miejscowości jak m.in.: Babin, Dubno, Młynów, Krzemieniec, Równe, Zdołbunów. Od początku roku 1942 kontynuowano je w Klewaniu oraz Łucku. Czasami miały one charakter niezwykle krwawy, m.in.: w Jeziercach zamordowano około 280 osób (w połowie grudnia); w Obórkach zamordowano 52 osoby (w połowie listopada);  W roku 1943, w Brzezinach k/Chinoczy – około 600 osób (2 lutego); w czasie pacyfikacji wsi (23 lutego): Berezówka, Bober, Kosecka Huta, Koziarniki, Łęczyńska, Myszakówka, Nowa Huta, Ochotniki, Pomiary, Rudnia, Siwki i Szopy – łącznie około 600 osób. W Rudnikach Wojtkowickich – około 80 osób. Jeszcze w lutym na terenie Dederkałów, Potutorów oraz Sadków – około 64 osoby. W Borszczowcach – około 130 osób; w Lidawce – 104 osoby (w obu miejscowościach 3 marca); w Ludwikówce – około 100 mężczyzn (15 sierpnia)  Ponadto rozpoczęto aresztowania tzw. inteligencji tegoż regionu w większości miejsc wymienionych, jak  we Włodzimierzu. Najprawdopodobniej tylko w pierwszych 18 miesiącach okupacji tych terenów wywieziono na roboty do Rzeszy około 25.000 obywateli polskich.

Podobny los spotkał zamieszkującą w tym regionie ludność z rodowodem czeskim. Najbardziej jaskrawym przykładem był mord z 13 lipca roku 1943, dokonany w kolonii Malin przez oddział ukraińskiej policji we współpracy z jednostką uzbeckich własowców[29] Spędzili 374 osoby do drewnianej szkoły oraz cerkwi i żywcem spalono. Przed spaleniem dołączono do tej grupy 4 osoby z innych miejscowości i 26 Polaków. Podobnie uczyniono w jednej z ukraińskich wsi, gdzie zamordowano 132 osoby (w większości kobiet i dzieci). Kolejnego aktu mordu dokonano 11 listopada we wsi Michna-Siergiejewka, zabijając 19 Czechów.[30]

Sowieci z kolei dokumentując zbrodnie nazizmu obszaru Wołynia  za okres lat 1941-1944 twierdzą, jakoby zamordowano około 340.000 mieszkańców tych ziem, natomiast około 55.000 wywieziono na roboty do Rzeszy. Biorąc jednak poprawkę na sowieckie przeinaczenia, liczba ofiar nie przekroczyła w całości około 300.000 osób.[31]

 

Reasumując całość problematyki hitlerowskich represji na ziemiach byłych Kresów II RP, zarówno w stosunku do ludności polskiej, jak i ukraińskiej oraz innej np. czeskiej, bezpowrotne straty ludzkie faktycznie sięgnęły najprawdopodobniej granicy około 15 % w stosunku do okresu międzywojennego, czyli około 1.700.000 osób. Przy czym niewątpliwie największe straty w tej ogólnej wartości, zaznaczyła nacja żydowska – około 1,15 miliona osób. Rozbijając problem na poszczególne omawiane regiony, szacunkowo należy uznać ilość zamordowanych: na Wileńszczyźnie – około 95.000 osób (w tym Żydów około 75.000); na terenach Białorusi (Generalny Komisariat Ukraina) – około 0,5 miliona osób (w tym Żydów około 300 – 350 tysięcy); w Galicji Wschodniej około 800.000 osób (w tym Żydów około 0,5 miliona); oraz Wołynia – około 300.000 osób (w tym Żydów około 220.000)…[32]

 

Jeżeli odpowiada Ci mój sposób postrzegania, zapraszam do innych publikacji mojego autorstwa na portalach: www.historia.org.pl; www.salon24.pl; www.racjonalista.pl;  oraz w szeroko rozumianej przestrzeni Internetu, choć nie tylko…

 

 

Literatura:

• Cenckiewicz C., Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943-1991 (wprowadzenie do syntezy), Poznań 2011.    
• Czajka M., Kamler M., Sienkiewicz W., Leksykon historii Polski, Warszawa 1995.
• Czerniakiewicz J., Repatriacja ludności polskiej z ZSRR w latach 1944-1948, Warszawa 1987.
• Encyklopedia Powszechna PWN, t. 1-5, Warszawa 1973.
• Hryciuk G., Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931-1948, Toruń 2005.
• Hryciuk G., Represje niemieckie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1941-1944 [w:] „Pamięć i Sprawiedliwość” (pismo IPN), Nr 1 (12), rok 2008.
• Jurkiewicz J., Historia ZSRR 1917-1977 (Wybór źródeł), Poznań 1979.
• Kołakowski P., NKWD i GRU na ziemiach polskich (kulisy wywiadu i kontrwywiadu), Warszawa 2002;
• Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1991.
• Romanowski W., ZWZ – AK na Wołyniu 1939-1944, Lublin 1993.
• Rutkiewicz J., Kulikow W., Wojska NKWD 1917-1946. Barwa i broń, Warszawa 1998;
• Sobczak K. (red.), Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975.
• Szymczak M. (red.), Słownik języka polskiego, t. 1-3, Warszawa 1978-1981.
• Tobiański Z., Czesi w Polsce, Kraków 1994.
• Turonek J., Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa 1989.
• Wardzyńska M., Sytuacja ludności polskiej w Generalnym Komisariacie Litwy (czerwiec 1941 – lipiec 1944), Warszawa 1993.
• google.pl
• jhi.pl
• sjp.pwn.pl
• wikipedia.org.pl

[1] Kresy – tzw. pogranicze; tereny umiejscowione na skraju państwa polskiego; faktycznie termin stosowany zwłaszcza w odniesieniu do ziem dawnej Rzeczypospolitej położony na wschód od Królestwa Polskiego; geograficznie odpowiadały – Krajowi Zabranemu; Pojęcie spopularyzowane w XIX wieku, ale znane w rzeczywistości od XVII – XVIII wieku, rozumiane wtedy jako pas ziemi pogranicznych (ukrainnych) na południowo-wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej; w XIX wieku obszar ten obejmował zabór rosyjski po rzekę Bug. Kresy pozostawały obszarem wzajemnego przenikania się ościennych kultur w warunkach pokrewieństwa językowego i wspólnych korzeni pochodzenia. Występował tu wyraźny brak granic politycznych, kulturowych i etnicznych. Faktycznie Kresy pozostawały przedmiotem mitu modelowanego głównie za pomocą literatury od około wieku XVII (głównie na płaszczyźnie polskiego etosu rycerstwa), co w rzeczywistości ukształtowało polską myśl polityczno-społeczną o jedności tych obszarów z państwem polskim. Na pewno w okresie niebytu polskiej państwowości – po rozbiorach, pojęcie to stosowano w dwojaki sposób. Po pierwsze w odniesieniu do ziem pod panowaniem polskim po okresie wojny polsko-bolszewickiej z roku 1920 – jako Kresy  Wschodnie. Po drugie, jako ziemie pozostające pod panowaniem Prus – jako Kresy Północne, zwane również Kresami Zachodnimi. Źródło: M.Czajka, M.Kamler, W. Sienkiewicz, Leksykon historii Polski, Warszawa 1995, s. 1002.

[2] Sarmacja – wyjaśnienie należy właściwie odnieść do dwóch pojęć:

1. Sarmaci – ludy koczowniczo-pasterskie pogranicza irańskiego, które najprawdopodobniej w połowie I tysiąclecia p.n.e. zasiedliły tereny w okolicach dolnej Wołgi; w okresie IV – II wieku p.n.e. przesunęli się bardziej w kierunku zachodnim wypierając ze swoich siedzib Scytów (także koczownicze plemiona irańskie, osadziły się nad Morzem Czarnym i dolnym Dnieprem o wyjątkowo wysokim poziomie artystycznym rzemiosła; w okresie nauk antycznych uchodzili, podobnie jak Egipcjanie, za jedno z najstarszych plemion ludzkich; pierwsze wzmianki o nich to rok około 700 p.n.e. w pismach Hezjoda). W okresie I – IV wieku n.e. wynikiem nacisku Słowian, Gotów, Hunów, uznając zwierzchnictwo Rzymu, osiedliła się nad Dunajem, docierając aż do Hiszpanii, Kaukazu i północnej Afryki. W okresie XV- XX wieku uchodzili jakoby za przodków polskiej szlachty. Źródło: Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1976, s. 140
2. Sarmatyzm – przyjęta ideologa szlachty polskiej przełomu XVII-XVIII wieku, oparta o kroniki Miechowity oraz Marcina Bielskiego. Teza, jakoby polskie rycerstwo i wywodząca się z niego szlachta brała swój początek od starożytnych Sarmatów spokrewnionych ze Scytami. Jedna z ówczesnych legend głosi, iż bliżej nieokreślone plemię z okolic Morza Czarnego miało pojawić się nad Wisłą i podbić tu lokalnych tubylców i stać się „narodem szlacheckim”. Na tej podstawie powstała teoria nieograniczonej wolności szlacheckiej, megalomanii narodowo-stanowej, samouwielbienia, pogardy i niechęci do cudzoziemców, nietolerancji, dewocji w fanatyzmie religijnym połączonej z zabobonem, gustującej w orientalizmie ubioru, obyczajowości i wystroju wnętrz, konserwatywni przepełnieni pychą zmieszaną z siłą i rubasznością. Źródło:Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1991, s. 1037; Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1976, s. 140-141.

[3] Plan Barbarossa – Plan strategiczny rozpoczęcia działań wojennych III Rzeszy niemieckiej ze Związkiem Radzieckim. 22 czerwca 1941 roku o godz. 3.15 Naziści niemieccy bez jakiegokolwiek wypowiedzenia wojny, dokonali zbrojnej napaści na państwo sowieckie. Wraz z Niemcami, tego samego dnia na Sowietów uderzyły również wojska włoskie i rumuńskie. Dzień później – 23.06.1941 po stronie Niemiec opowiedziały się także Słowacja. Dnia 26.06. również – Finlandia, a 27.06. – także Węgry. Niemcy na przestrzeni kilku dni, mimo aktywnej obrony sowieckiej, zdołały opanować: Litwę, Łotwę i Estonię. Niemieckie uderzenie pancerne w kierunku Wilna (od północy) i Brześcia i Baranowicz (od południa) zamknęły w pierścieniu okrążenia sowiecką 3, 4, 10 i częściowo 13 Armię sowiecką. Następnie Niemcy uderzyły na Łuck, Równe i Żytomierz (w okolicach Dubna doszło w dniach 23-29 .06 do znacznej bitwy zakończonej klęską Niemiec). Ogólne straty sowieckie były znaczne, a front niemiecki w ciągu kilku dni wdarł się na głębokość od kilku do kilkuset kilometrów                                                             w kierunku północno-wschodnim i wschodnim; Źródło: K.Sobczak (red.), Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975, s. 650.

[4] Smiersz – akronim (wyraz utworzony z pierwszych liter jakiejś nazwy) rosyjskiego tłumaczenia organizacji  – sowieckiego kontrwywiadu wojskowego z lat 1943-1946, a właściwie jego komórek organizacyjnych występujących pod nazwą – Specjalne metody Wykrywania Szpiegów (ros.: Spiecjalnyje Mietody Rozobłaczenija Szpionow). Funkcjonował jako samodzielna instytucja od 19.06.1943 roku decyzją Rady Komisarzy Ludowych. Wywodził się w najprostszej linii z okrutnej i bezwzględnej organizacji CzeKa, GPU, NKWD. Podległa bezpośrednio Stalinowi. Podstawowym stosowanym narzędziem był terror i przemoc, a podstawową metodą przesłuchań – tortury. Do zasadniczych zadań tej organizacji należało wykrywanie dywersji, sabotażu, ujawnianie agentów innych państw i ich współpracowników wśród swoich szeregów. Nie byli żołnierzami, a funkcjonariuszami. Generalnie większość z nich po wojnie zakładała polskie struktury bezpieczeństwa i w polskich mundurach uczyli Polaków jak prowadzić śledztwa, przesłuchiwać…. Organizacja opierała się na pionach śledczych: kontrwywiadowczy, do zwalczania niemieckiej agentury, pracy dla jeńców wojennych (w tym szczególny nadzór na siecią łagrów), kontrwywiad za frontowy, nadzór nad strukturami wszystkich sowieckich rodzajów wojsk, pion śledczy, pion rejestracyjno-statystyczny, pion technik operacyjnych, pion zatrzymań i rewizji, pion szyfrów i łączności oraz pion tzw. zadań specjalnych. Źródło:  J.Rutkiewicz, W.Kulikow, Wojska NKWD 1917-1946. Barwa i broń, Warszawa 1998; P.Kołakowski, NKWD i GRU na ziemiach polskich (kulisy wywiadu i kontrwywiadu), Warszawa 2002; S.Cenckiewicz, Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943-1991 (wprowadzenie do syntezy), Poznań 2011.      

[5] J.Jurkiewicz, Historia ZSRR 1917-1977(wybór źródeł), Poznań 1979, s. 123-124.

[6] Terror – stosowanie przemocy, gwałtu i okrucieństwa w celu zastraszenia, zniszczenia przeciwnika; Źródło: M.Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. 3, Warszawa 1981, s. 498.

[7] Represje – zwykle: surowe środki odwetu i ich stosowanie. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 3, s. 47.

[8] M.Wardzyńska, Sytuacja ludności polskiej w Generalnym Komisariacie Litwy (czerwiec 1941 r. – lipiec 1944), Warszawa 1993, s. 21, 25, 191.

[9] J.Turonek, Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa 1989, s. 64.

[10] Tamże, s. 130-131

[11] G.Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931-1948, Toruń 2005, s. 40-43

[12] Tamże, s. 51-54.

[13] Plechavicius Povilas (1890-1973) – litewski generał urodzony w majątku ziemskim k/Możejek na Żmudzi. Niektóre źródła podają, jakoby miał polskie korzenie w podobieństwie nazwiska: Paweł Plechowicz. Wiadomo, że jego żoną była Polka – Joanna Lesicka. W roku 1908, gdy ukończył gimnazjum w Moskwie, dalszą naukę kontynuował w Instytucie Handlowym. W roku 1914 ukończył moskiewską Wojskową Szkołę Kawalerii. W okresie I wojny światowej walczył w armii carskiej na froncie niemieckim, austriackim, ale także tureckim. Po zakończeniu działań przystąpił do „białych” generałów opowiadając się za caratem w trakcie walk na Kaukazie i Donbasie. W roku 1920 powrócił na rodzinną Litwę, angażując się w tworzonej dopiero armii nowopowstałego niezależnego państwa. W latach 1922-1926 uczestniczył w szkoleniu wojskowym w Pradze. W grudniu roku 1926 uczestniczył czynnie w zamachu stanu na demokratyczne władze swojego kraju. Do roku 1928 kierował litewskim Sztabem Generalnym, a następnie przeszedł w stan spoczynku. Gdy wybuchła II wojna światowa pozostawał całkowicie bierny wobec toczących się wydarzeń. Uaktywnił się dopiero z końcem roku 1943, dostrzegając szansę na odbudowę  litewskiej niezależności państwowej. Wraz z kilkunastoma działaczami zainicjował powstanie narodowych sił zbrojnych pod nazwą – Lietuvos Vietine Rinktine (LVR). Oczywiście Plechavicius został naczelnym komendantem tej formacji, która zaistniała 13.02.1944 roku. Siły te postawiły sobie jako fundamentalne zadanie walkę z partyzantką sowiecką, ale także z siłami oddziałów polskich tych rejonów – Armią Krajową. 1 kwietnia 1944 roku Litwini wkroczyli i zajęli Wilno. Z dniem 9 maja 1944 r.  hitlerowcy zażądali podporządkowania litewskich oddziałów swojemu dowództwu. Litwini jednakże nie wyrazili na to zgody. Wówczas doszło do największej bitwy z Polakami. Było to w dniach 13-14 maja tegoż roku w miejscowości Murowana Oszmianka, gdzie Polacy ich pokonali. Po tej klęsce Litwini polecili rozwiązanie swoich oddziałów. Za tę decyzję Plechavicius został 15 maja aresztowany wraz z całym swoim sztabem. Osadzono go w miejscowości Salaspil w okolicach Rygi. Z końcem działań wojennych Plechavicius drogą poprzez Kłajpedę zdołał przedostać się do Niemiec, a następnie na kontynent amerykański. Najprawdopodobniej osiadł w Illionis, gdzie zatrudnił się w charakterze robotnika stalowni. Zmarł w roku 1973. Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2020.02.18. godz. 11.30]

[14] G.Hryciuk, Represje niemieckie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1941-1944 [w:] „Pamięć i Sprawiedliwość” (pismo IPN), Nr 1 (12), rok 2008, s. 82-84.

[15] Tamże, s. 81-82.

[16] Tamże, s. 85.

[17] Tamże, s. 94.

[18] Tamże, s. 86.

[19] Tamże, s. 87-88.

[20] Schongardt Karl Eberchard (1903-1946) – niemiecki zbrodniarz wojenny; SS-brigadefuhrer; szef SD i Policji Bezpieczeństwa w Krakowie Hadze. Od roku 1943 dowódca SD w obszarze Generalnej Guberni. Jeden z głównodowodzących i współtwórców morderczej grupy <Einsatzgruppe> odpowiedzialnej za zamordowanie profesorów lwowskich i około 4000 Żydów w Galicji. Od lipca roku 1943 działał w Grecji, a od lipca 1944 w Hadze, natomiast od marca 1945 na terenie Holandii. Po zakończeniu wojny aresztowany przez aliantów pod zarzutem zamordowania jeńca – pilota, osądzony i skazany na karę śmierci. Powieszony w maju 1946 roku w Hameln (Niemcy – Dolna Saksonia). Źródło: www.wikipedia.org.pl; www.google.pl [dostęp: 2020.01.27. godz. 17.10]

[21] Berenstein Tatiana (1908-1997) – faktycznie: Tatiana Brustin-Berenstein. Historyk polski z żydowskim rodowodem. Z zawodu nauczycielka szkolnictwa prywatnego, która w roku 1939 wyjechała do Krzemieńca. Po wybuchu wojny znalazła się w Ferganie (do roku 1907 – Nowy Margelan) u podnóża Ałtaju, na obszarze Uzbekistanu. Zwolenniczka i członek Związku Patriotów Polskich (ZPP). Po wojnie pracownik Żydowskiego Instytutu Historycznego. W roku 1969, skutkiem tzw. wypadków marcowych (kryzys władzy politycznej zapoczątkowany demonstracjami studentów rozbity przez oddziały Milicji Obywatelskiej – MO oraz Zmilitaryzowane Oddziały Milicji Obywatelskiej – ZOMO) , opuściła granice Polski emigrując początkowo do Szwecji, a następnie do Danii, gdzie zmarła w Kopenhadze). Źródło: www.wikipedia.org.pl; www.jhi.pl [dostęp: 2020.01.29. godz. 10.05].

[22] Katzmann Friedrich (1906-1957) – niemiecki zbrodniarz wojenny; SS-grupenfuhrer (generał porucznik) Waffen SS i Policji. Dowódca SS w regionie Radomia i dystrykcie Galicja. Twórca oficjalnego raportu „Rozwiązanie kwestii żydowskiej w dystrykcie Galicja”. Dokumentował śmierć i eksterminację ludności żydowskiej w tym regionie, ujmując wartościowo 434.329 osób. Szczególnie w działaniach specjalnej grupy „Operacja Reinhard”. Po zakończeniu wojny ukrywał się przez wiele lat na wyspie Fehrman (trzecia pod względem wielkości wyspa niemiecka na Bałtyku między Zatoką Kilońską, a Zatoką Meklemburską), jako Bruno Albrecht pozostając pracownikiem w zakładzie obróbki drewna. Ostatnie dwa lata przed śmiercią przebywał z rodziną w Darmstadt. Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp:2020.01.27. godz. 20.00]

[23] Pohl Dieter (ur. 1964) – historyk; prof. uniwersytetu w Klagenfurt (Celowiec; w południowej Austrii), zainteresowany problematyką eksterminacji Żydów  w okresie II wojny światowej. Także współtwórca i współredaktor, a także autor wielu czasopism naukowych dotyczących zagadnień związanych z holocaustem (zagłada, zwłaszcza prześladowania i zagłada Żydów europejskich w okresie II wojny światowej; w starożytności – składanie ofiar całopalnych). Źródło: www.sjp.pwn.pl [dostęp: 2020.01.27. 21.00].

[24] Kruger Hans (1909-1988) – niemiecki zbrodniarz wojenny, SS-hauptsturmfuhrer, oficer Gestapo. W wieku 16 lat był już fanatykiem hitleryzmu i posiadał stopień oficerski. Po –polskiej wojnie obronnej w roku 1939 został mianowany pierwszym komendantem niemieckiej szkoły policji w Rabce. W roku 1941 odkomenderowany na ziemie polskie do Krakowa. Po niemieckiej napaści na ZSRR, trafił do Lwowa, gdzie znalazł się w grupie morderców polskich profesorów lwowskich. W początkach sierpnia roku 1941 zaistniał w Stanisławowie jako szef SD i gestapo. Wymordował wówczas około kilkuset przedstawicieli inteligencji polskiej. Jego „specjalnością” stała się eksterminacja lokalnej ludności żydowskiej, ale i okradanie osób aresztowanych. Wkrótce trafił do Berlina skutkiem raportu Friedricha Katzmanna, ponieważ ujawnił fakt mordu profesorów we Lwowie dla Karoliny Lanckorońskiej (1898-2002; hrabianka, historyk sztuki i nauczycielka akademicka Uniwersytetu lwowskiego, żołnierz AK. Po wojnie we Włoszech. Jedna z inicjatorek i jedna ze współzałożycielek Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie, oraz pierwszych jego dyrektorów. Założycielka Fundacji Lanckorońskich z Brzezia, która fundowała stypendia różnym polskim artystom poza granicami Polski. Zmarła i pochowana w Rzymie). Za tę zdradę został zdegradowany ze stopnia oficerskiego. Po wojnie przez pewien czas ukrywał się w Holandii, gdzie w roku 1945 został aresztowany, ale go nie rozpoznano. W roku 1962 znów został aresztowany jako zamożnego kupca z Ludinghausen, gdy kandydował do parlamentu Nadrenii Północnej – Westfalii. Wówczas go rozpoznano. W roku 1967 został skazany za ludobójstwo Żydów i skazano na dożywocie. Strona niemiecka odrzuciła wtedy możliwość rozpatrywania przez niego zbrodni na Polakach, podważając wiarygodność świadków. W roku 1986 wypuszczono go na wolność. Zmarł w roku 1988 w Wasserburgu. Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2020.01.27. godz. 22.05).

[25] G.Hryciuk, Represje..., s. 97-105.

[26] Bulba Taras – 1)  faktycznie postać fikcyjna, literacka wymyślona w roku 1842 przez jednego z czołowych pisarzy rosyjskich – Mikołaja Gogola (1809-1852), zaciętego antysemitę i tzw. „polakożercę”. Fabuła powieści toczy się na dalekim obszarze Kresów Rzeczpospolitej przedrozbiorowej i Siczy Zaporoża. Opiera się jakoby na dramacie niespełnionej romantycznej miłości syna znanego i walecznego atamana (dowódcy) kozackiego do Polki. Niestety, układ nieszczęśliwych wydarzeń spowodował, że stając w obronie syna, zbrojnie napadał wielki ataman kozacki Taras Bulba na ziemie polskie niszcząc i paląc. W Końcu został schwytany i stracony. Długo powieść ta uznawana była za <antypolską> i nie było jej tłumaczeń na język polski. Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2020.02.09. godz. 17.10]

2) właściwie: Boroweć Taras (1908-1981) – ukraiński działacz polityczny; dowódca konspiracyjnego oddziału Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) – „Sicz Poleska”; od lutego 1945 r. do 15 kwietnia 1945 w służbie III Rzeszy jako dowódca ukraińskiej Brygady Spadochronowej „Gruppe B” Ukraińskiej Armii Narodowej. Był właścicielem zakładu kamieniarskiego w Dużych Siedliszczach k/Ludwipola w pow. Kostopole. W roku 1933 założył tajną rewolucyjno-wojskową organizację: Ukraińskie Odrodzenie Narodowe. Jej program opierał się na walce z „polskim okupantem” oraz „komuno-moskiewskim kolonializmem”. Za takie wywrotowe działania trafił do Berezy Kartuskiej, gdzie siedział do września 1939 roku. Po niemieckiej agresji na Polskę, organizował na terenie województwa Wołyń działalność zbrojną tzw. Siczy Poleskiej UPA z polecenia ukraińskiego prezydenta Ukraińskiej Republiki Ludowej na uchodźctwie – Andrija Liwickiego. Kontynuował te działania po okresie niemieckiej napaści na sowietów w czerwcu roku 1941. Stworzył natenczas jakoby samodzielne „państewko” – Sicz Poleska, gdzie sprawował władzę dyktatorską. Niemcy tolerowali taki stan rzeczy do 16 listopada 1941 roku. Od tej chwili zaczyna się rozbieżność źródeł. Otóż jedne podają, iż był przeciwny banderowcom z UPA i ich mordom na ludności polskiej. Inne z kolei przeciwstawiają się tym sądom dowodząc, iż na równi z UPA mordował ludność polską. 19 sierpnia 1943 roku UPA rozbiła oddziały Borowecia chcąc je sobie podporządkować. Wtedy także złapano jego żonę – Annę Opoczenską-Boroweć, którą zamordowano dopiero w listopadzie tegoż roku. Następnie podstępem pochwycono samego dowódcę, którego z pomocą Niemców osadzono w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen jako więźnia specjalnego (razem ze Stepanem Banderą i Jarosławem Stećko. We wrześniu roku 1944 uwolniony przez Niemców z powodu budowy – Ukraińskiej Armii Narodowej (UNA) i mianowany  do stopnia generała dla tworzonej ukraińskiej Brygady Spadochronowej „Gruppe B”. W roku 1948 emigrował do Kanady, gdzie zmarł w roku 1981. Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2020.02.17. godz. 13.30]     

[27] Kortelisy – pierwotna nazwa: Kortylesy. Wieś powstała z nadania królewskiego w XVII wieku w rejonie starostwa ratneńskiego Ziemi Chełmskiej województwa ruskiego. W okresie II RP miejscowość zaliczano do gminy wiejskiej: Górniki w powiecie Kowel w województwie Wołyń. W dniu 23 września 1942 roku do wykonania zbrodni wyznaczono zapasową kompanię policji z 15 pułku policji SS Nurnberg ze składu 3 batalionu. Operacją dowodził oberleutnant Glucks. Miejscowość otoczono kordonem żołnierzy o godz. 4.35. Zbudzono wszystkich mieszkańców i spędzono w centralny punkt wsi. Następnie grupami ładowano na samochody i wywożono w 5 różnych miejsc wokół wsi i tam rozstrzeliwano: mężczyzn, kobiety i dzieci. Egzekucje trwały w czasie: 9.00 – 16.25. Aby nie wzbudzać paniki (?!) i zbytniego zwracania uwagi, egzekucje w każdym miejscu prowadzono przy huku włączonych silników samochodów. Mienie i dobytek zamordowanych całkowicie skonfiskowano. W ten sposób zlikwidowano 2892 osób – mieszkańców wsi, zużywając do ich mordu 4321 nabojów karabinu maszynowego. Jednakże historycy ukraińscy ustalili, że zbrodni dokonali nie żołnierze kolaborującego z Niemcami 201 batalion Schutzmannschaft złożonego z ukraińskich nacjonalistów. Ustalili także, że wszyscy mieszkańcy zostali spaleni żywcem najprawdopodobniej razem ze wsią. Po wojnie wieś odbudowano, dołączając do niej okoliczne chutory: Derackie, Dołhasowo, Doroszewo, Jasielowo, Ladeć, Polesie, Siżeń, Sosnówka. Utworzono tu również okolicznościowe muzeum. Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2020.02.17. godz. 13.00]

[28] Chutor – z ukr. jednozagrodowa posiadłość wiejska w dawnej Rosji (XVI-XVII wiek); na Ukrainie, Kubaniu, nad Donem nazwa osiedla, przysiółka lub stanicy kozackiej niezależnie od liczby zagród. Źródło: Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1973, t. 1, s. 466.

[29] Własowcy – specjalistyczne jednostki Ruskoj Oswoboditelnoj Armii (ROA), organizowane z inicjatywy sowieckiego zdrajcy – generała Andrieja Własowa. Potoczna nazwa tych jednostek to: własowcy bądź legiony wschodnie. Generalnie wszystkie oddziały podporządkowane były dowództwu Wehrmachtu oraz częściowo współtworzyły formacje SS działające na froncie wschodnim – m.in. na Krymie, oraz w Czechosłowacji, Jugosławii, Polsce, ale także na froncie zachodnim – m.in. w Belgii, Francji, Holandii. Używano ich do osłony szlaków komunikacyjnych, ochrony specjalnych obiektów bądź stref, do akcji przeciwpartyzanckich oraz akcji pacyfikacyjnych na terenach całej Europy. Oddziały te wsławiły się szczególnym okrucieństwem i perfidią w stosunku do pacyfikowanej ludności: niekończące się gwałty, rabunek, mordy, oraz niespotykane okrucieństwo (m.in. część brygady SS RONA pod komendą gen. Kamińskiego działające przy tłumieniu powstania warszawskiego szczególnie zapamiętani z okrucieństwa w stosunku do powstańców, jak i ludności cywilnej). W okresie wojny, część przymusowo wcielonych  żołnierzy tych formacji dezerterowała uciekając do oddziałów partyzanckich. W roku 1946 mocą wyroku sądu wojennego A.Własow został skazany i powieszony, jak zdecydowana większość jego żołnierzy. Źródło:  K.Sobczak (red.), Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975, s. 644.

[30] Według różnych dokumentów tamtego czasu, prezentowane wartości oddające liczbę pomordowanych Czechów są jednak bardzo różne. Spotyka się i takie które mówią, że w Malinie zamordowano wtedy 204 kobiety i 205 dzieci. Według samej strony zbrodniarzy, zabili oni wtedy: 624 Czechów oraz 114 Ukraińców. Jeszcze inne źródła podają wartość ogólną 850 zamordowanych osób. Źródło: Hryciuk G., Represje niemieckie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1941-1944 [w:] „Pamięć i Sprawiedliwość” (pismo IPN), Nr 1 (12), rok 2008, s. 110.

[31] G.Hryciuk, Represje…., s. 105-111.

[32] Tamże, s. 111.